Người ở miền núi và người dân ở đây, do điều kiện tự nhiên, đặc thù của nền sản xuất và cả trong nếp nghĩ, nếp ăn, nếp ở của mình nhiều đời qua đi đã tạo nên những món ăn, thức uống đậm đà rất riêng của tộc người mình. Như người Cơ Tu vùng núi Quảng Nam và cả ở đồng bào đồng tộc cận cư ở các tỉnh bạn có một trong những món ăn đặc sản theo tiếng của đồng bào đó là zơ rá.
Zơ rá, có thể coi là món ăn cũng được và nói là món “mồi nhắm” rượu cũng chẳng sai bởi các nguyên liệu, cách chế biến và thời điểm sử dụng thức ăn này đi kèm với các thức ăn, thức uống khác ở người Cơ Tu đã tạo nên tính độc đáo, trở thành một món ăn đặc trưng của dân tộc mình. Để có món zơ rá, điều quan trọng nhất là phải có các nguyên liệu là các sản vật cây trái tự nhiên của rừng, các sản vật từ nương rẫy và cách làm của con người. Được đi nhiều nơi và được ăn, uống cùng đồng bào Cơ Tu, tìm hiểu về “ẩm thực” tôi mới biết cái đặc biệt của món zơ rá. Nguyện liệu phải tùy theo mùa nhưng đầy đủ nhất là mùa xuân. Để làm zơ rá, phụ nữ Cơ Tu phải thu hái các loại cây, củ gồm: đọt mây rừng, cây rau dến, bắp chuối rừng; con cá bắt ở suối, con sóc, con chuột… bắt ở rừng. Kèm theo, phải có trái cà, củ sắn trồng trên rẫy, có thịt khô của con heo rừng, con nai, con cá treo ở giàn bếp, có hạt gạo nếp, có những trái ớt vừa hái ở rẫy về, có muối và những hạt tiêu rừng. Có các nguyên liệu, theo cách chế biến truyền thống, người Cơ Tu thường lấy các ống tre lồ ô ở rừng, không già, không non, già quá thì khi nướng ống lồ ô sẽ bị nứt, non quá thì sẽ bị teo đi khi lửa nóng và khi chặt chọn ống lồ ô ấy có phần nước tự nhiên bên trong để làm ống đựng thức nướng có cái vị của các nguyên liệu lại có cái mùi của nước tre rừng.
 |
| Món ăn của người Cơ Tu. (Ảnh có tính minh họa) |
Thông thường, khi bỏ các loại thực phẩm vào ống tre lồ ô để nướng zơ rá, người Cơ Tu sắp xếp các loại theo các tầng khác nhau. Dưới cùng là các loại thịt khô, kế tiếp là các loại thịt tươi, tiếp đến là đọt mây, các loại củ sắn, bắp chuối, cà trái, gạo nếp, tiêu, ớt. Các loại thực phẩm đã bỏ vào đầy ống tre, đậy lại bằng một cuộn lá cây và được mang nướng trên bếp lửa than. Hỏi nhiều phụ nữ Cơ Tu về cách nướng, họ nói khi nướng trên bếp than phải luôn xoay tròn ống tre để mọi thứ bên trong chín đều. Khi đã chín đều, người nướng dùng một cành lá cây mây (a dương) có các mắc nhọn trên thân để trộn đều các phần thực phẩm trong ống tre; sau đó lại nướng tiếp. Cái lý Cơ Tu ở chuyện nướng zơ rá phải nhiều tầng là chuyện cái khô bỏ bên dưới để nấu lâu với lửa hơn và cái trên dễ mềm, dễ chín thì bỏ nơi xa lửa hơn khi nướng để nó chín đều. Và điều cuối cùng là phải trộn đều tất cả các thứ nguyên liệu ở trong ống tre để có mùi của tất cả thực phẩm và gia vị; nó mới đúng món zơ rá. Ống zơ rá, sau khi nướng đổ ra có màu sắc đặc trưng là màu xanh lam, không phân biệt loại nguyên liệu nào, không ướt và cũng không khô, có mùi vị của các loại cây trái núi rừng gắn cùng các mùi vị của các loại thịt khô, tươi, cay mặn vừa phải. Zơ rá thường được ăn riêng với xôi, cơm hay ăn chung với các loại thức ăn thịt, cá và các loại rau, trái khác nhưng bao giờ vẫn là món đặc trưng nhất trong các loại thức ăn. Zơ rá thường dùng kèm với chén rượu tà-vạt, tà-đin, rượu cần của người Cơ Tu.
Zơ rá là món thức ăn được làm trong các lễ hội của cộng đồng như lễ đâm trâu, dựng làng mới, gươl mới, mừng cơm mới… và ở các lễ nghi quan trọng của gia đình như làm nhà, cưới hỏi, khi gia đình có khách... Đã có nhiều người đã nhiều lần đến vùng đồng bào Cơ Tu cho rằng ở các làng, thôn xã Chà Vàl, La Êê huyện Nam Giang; các làng, thôn các xã biên giới như Tr’Hy, A Xan, Ch’ơm, Ga ri, Lăng huyện Tây Giang là những nơi làm zơ rá ngon, đậm đà hương vị đặc trưng. Có lẽ những nơi này có đủ các nguyên liệu và còn có nhiều người biết cách chế biến xưa và giữ đến ngày nay